حرف هایی که می زنیم فقط رشته ای از واژگان نیستند که به هم وصل شده اند؛ حرف های ما جاندارانی هستند که اگر تاب و توان نداشته باشند نمی توانند تاثیر بگذارند. تا زمانی که به کلمات جان نداده باشیم و کلمات نتوانند مثل خود ما زندگی کنند نتوانسته ایم درست سخن بگوییم، درست افکار بقیه را شکل دهیم و درست اثرگذاری کنیم. یکی از راه هایی که می توان به سخنانی که بر لبانمان جاری می شود روح ببخشیم و بدان جان تازه ای بدهیم استفاده از کلمات و جملات و آرایش آن ها با استفاده از آرایه های خاص است؛ طوری که لبخند رضایت روی لب های مخاطبان نقش ببندد. یکی از این ابزارهای شناخته شده که بارها بدون این که متوجه شویم از آن استفاده کرده ایم “مراعات نظیر معکوس” می باشد.

طی پست های اخیر تمرکز زیادی روی این آرایه ها داشتیم. اپیستروف در فن بیان یکی از مهم ترین آلات تکرار است که در سخنرانی های بزرگ دنیا همواره مورد توجه قرار می گیرد. موارد معجزه آسا دیگری هم نظیر افزونگی در کنار تکرار و اپیستروف وجود دارند حسابی به تنه سخنرانی و گفتگوهای ما جان می دهند. اما مراعات نظیر معکوس به شکل متفاوت تری می تواند در کنار آهنگ دادن و نظم بخشیدن به متون سخنرانی، آن را به یادماندنی و خاطره انگیز کند؛ چنان چه که در سخنرانی های بسیاری استفاده از این آرایه مشهود است.

ارایه یا بهتر بگوییم؛ ابزار “مراعات نظیر معکوس” بهانه ای شد تا با نگاهی بر سبک سخنرانی بزرگ ترین سخنرانان ناطقان دنیا، به بررسی این مفهوم، کاربرد آن و مثال های مختلف مرتبط با آن بپردازیم. همراه با دانشگاه زندگی بمانید.

کاربرد “مراعات نظیر معکوس” در سخنرانی های به یادماندنی

اصلا تا به حال واژه “مراعات نظیر” به گوشتان خورده است؟ تا چه حد با این آرایه ادبی در کتاب های ادبیات فارسی مدرسه آشنا شده اید؟ به نقل از ویکی پدیا، مُراعات نَظیر یا تناسب آوردن واژه‌هایی از یک دسته است که با هم هماهنگی دارند؛ مراعات نظیر سبب تداعی معانی است.

با این حال مراعات نظیر معکوس کاربردی جداگانه دارد و بیش از این که در ادبیات فارسی ما پرکاربرد باشد در سخنرانی ها به لحاظ کاربرد، مورد استقبال قرار گرفته و در واقع رکورد زده است!

صفر تا صد مراعات نظیر معکوس

مراعات نظیر برعکس، معادل واژه یونانی Chiasmus به معنا ترتیب مورب است. این مفهوم برای تشریح دو عبارت مستقل با واژه های مشابه به کار برده می شود؛ طوری که کلمه کلیدی به صورت معکوس در هر دو جمله به کار گرفته می شود. از این رو مراعات نظیر معکوس بیشتر در سخنرانی ها مورد استقبال قرار می گیرد تا مفاهیم به صورت معکوس بهتر در ذهن مخاطب جای گیرد.

برای آشنایی هر چه بهتر با این مفهوم به مثال زیر توجه کنید:

وقتی رفتن سخت می شود؛ سختی می رود!

در مثال بالا دو کلمه کلیدی همان طور از ساختار اصلی مشخص است “رفتن” و “سخت” می باشند. در بررسی ساختار کلی مراعات نظیر معکوس باید به کلمات کلیدی توجه کرد. به طر کلی هر گاه دو کلمه کلیدی در یک جمله مدنظر ما باشد می توانیم آن دو کلمه را به شرط جا به جا کردن جایگاهشان نسبت به جمله اول، در جمله دوم بیان کرده و به این شکل تاثیرگذاری را افزایش دهیم.

نمونه کاربرد مراعات نظیر معکوس در سخننان بزرگان

جان اف کندی، باز هم قهرمان به کارگیری آرایه های ادبی در زمینه استفاده از مراعات نظیر معکوس است. چنان چه که در ارتباط با به کارگیری اپیستروف توسط جان اف کندی قبلا صحبت کردیم، استفاده از مراعات نظیر به شکل وارونه نیز در سخنرانی های وی مشهود است.

به عنوان مثال در معروف ترین خط از نطق افتتاحیه در 20 ژانویه 1961، جان اف کندی با استفاده از وارونه سازی کلمات “کشور” و “شما” سعی دارد با ذهن مخاطب بازی کند:

این که کشور چه کاری می تواند برای شما انجام دهد را نخواهید؛ آن چه که شما می توانید برای کشور انجام دهید را بخواهید!

در سخنرانی مشابهی باز هم به کارگیری مراعات نظیر معکوس را شاهد هستیم:

بگذارید هرگز از ترس صحبت نکنیم؛ با این حال هرگز از صحبت کردن نیز نترسیم!

در نطق جان اف کندی، در مجمع عمومی سازمان ملل در سپتامبر 1961 همین جمله “بگذارید هرگز از ترس صحبت نکنیم؛ با این حال هرگز از صحبت کردن نیز نترسیم!” دوباره تکرار شد و در ادامه آن جمله دیگری که با مراعات نظیر معکوس آراسته شده بود بیان شد:

آدمی باید به جنگ خاتمه دهد یا این که جنگ به آدم ها خاتمه می دهد!

نقطه قوت کندی در نطق او در سال 1963 و در پیمان منع آزمایش هسته ای است:

هر گونه افزایش در تنش ها باعث افزایش تولید سلاح شده است و هر گونه افزایش تولید صلاح باعث ایجاد تنش جدید!

همان طور که می بینید جان اف کندی با هوشمندی تمام توانسته است جملات به یادماندنی و متفاوتی را از خود در تاریخ به جای بگذارد. به جز در سخنرانی های وی، ما تقریبا همه روزه شاهد به کارگیری این ابزار در تبلیغات تلویزیونی یا موسیقی هایی که گوش می دهیم هستیم. انجیل هم حاوی نمونه های بسیاری از به کارگیری از آرایه است که به شیوه های مختلف ترجمه و ارائه می گردد.

حال توجه شما را به نمونه های بیشتری از کاربرد “مراعات نظیر معکوس” در سخن بزرگان جلب می کنیم:

وینستون چرچیل در سخنرانی موسوم به “پرده آهنی” خود در سال 1946 از مراعات نظیر بهره گرفته است:

بگذارید توصیه کنیم آن چه که باید تمرین کنید را؛ بگذارید تمرین کنیم آن چه که باید توصیه کنیم!

رونالد ریگان، درباره روابط بین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی نیز خیلی زیبا به این اصل توجه کرده است:

ما به یکدیگر بدگمان نیستی چون مسلح هستیم اما ما مسلح هستیم چون به دیگران بدگمانیم!

باراک اوباما نیز در سال 2006 می گوید:

شغل من معرفی کردن واشنگتن به شما نیست؛ بلکه معرفی کردن شما به واشنگتن است!

فن بیان بیل کلینتون نیز در کنوانسیون ملی دموکراتیکی که در سال 2008 برگزار شده بود مشهور شده است: مردم دنیا بیشتر به واسطه قدرت مثال های ما تحت تاثیر قرار گرفته اند تا مثال های قدرت ما!

راهنما استفاده از “مراعات نظیر معکوس” هنگام حرف زدن

تولید این دست از جملات با بهره گیری از مراعات نظیر کار دشواری نیست. خیلی راحت می توانید با برخی از کلمات کلیدی متداول در مکالمات روزمره خود جمله ای مشابه با جمله زیر بسازید:

ترجیح می دهم بی اندازه عشق داشته باشم و اندکی پول؛ تا این که پول بی اندازه ای داشته باشیم و عشق اندک!

برای ساخت جملات مشابه به نکات زیر حتما توجه داشته باشید:

1. از این آرایه در حد اعتدال استفاده کنید و زیاده روی نکنید
2. به ارتباط کلمات با دقت توجه کنید؛ آیا کلمات انتخابی شما واقعا ارزش ربط دادن دارند؟! به عنوان مثال جان اف کندی در سخنرانی هایش همواره ارتباط بین هر فرد و مملکت را هدف قرار می داد و با تقاطع به وجود آمده مخاطب را به فکر وا می داشت
3. به مسئله علت و معلول نگاه متفاوتی داشته باشید؛ مثلا ریگان در سخنرانی خود با توجه به رابطه علت معلولی موجود بین جنگ و سلاح، توانست مخاطب را درگیر فکر کردن کند

همه چیز از رواج عقیده من درآوردی سوفسطائیان شروع شد. افرادی که در یونان قدیم معتقد بودند هیچ چیز وجود خارجی ندارد؛ بلکه با عقاید و ادراک انسان است که می توانند وجود داشته باشند یا اصلا از اساس اشتباه باشند. سوفسطائیان به طرز عجیبی حقیقت را تنها تابع شعور انسان ها می دانستند؛ بدون این که به این فکر کنند شاید شعور و درک افراد در حد حقایق اطراف ما نباشد. این فلسفه پرطرفدار در فن خطابه ادامه یافت و بر خلاف همه چیز که کهنه می شود و تازگی خود را از دست می دهد بر طرفدارانش افزوده شد. اما دیگر کسی فکرش را نمی کرد فلسفه سفسطه کاری تا این حد بین مردم متداول شود و با هر ترفندی که شده است از راه مغلطه و سفسطه کاری اموراتشان را بگذرانند!

اما واقعا سفسطه چیست؟ فلسفه سفسطه کاری همیشه اشتباه است یا این که می توان به عنوان یک ابزار بیان متفاوت از آن استفاده کرد؟ اگرچه اصل سفسطه نکوهیده است اما تنها دستاویز فردی است که مخاطبش سعی دارد به روش های مختلف قیاس فاسد و نتیجه گیری بی اصل و اساس داشته باشد. به این ترتیب شاید بتوان با سفسطه کاری مانع این شد که دیگران سر ما کلاه بگذارند و سواستفاده کنند. اما باید دانست که مغلطه کاری هم فنون خود را دارد.

هر آن چه که باید درباره فلسفه سفسطه کاری در بیان بقیه بدانید امروز در دانشگاه زندگی پیش روی شما قرار دارد. فرصت را از دست ندهید!

حقایق موجود درباره فلسفه سفسطه کاری

در کنار مهارت های زندگی جهانی شاید فسفطه کردن و شیوه تشخیص آن از جمله مهارت هایی باشد که در زندگی به آن ها نیاز داریم. که اولین سوالی که درباره فلسفه سفسطه کاری در ذهن نقش می بندد این است که اصلا چه طور می شود با فسفطه به قدرت رسید و افسار کسی را به دست گرفت؟ چه طور می شود که برخی از هیپنوتیزم تاثیر نمی گیرند اما با سفسطه کاری دیگران به سرعت تغییر جهت می دهند و نظراتشان عوض می شود؟

سوفسطائیان امروزی با رویکرد های زیر استدلال های غلط خود را به خورد بقیه می دهند:

وقتی که حقیقتی در کار نباشد شکست قطعی است!

حتما برای شما هم پیش آمده است در دورهمی های خانوادگی یا دوستانه با دیگران سر یک موضوع مهم بحث کنید. موضوعاتی که شاید خنده دار باشند اما به هر حال یک بحث مهم را تشکیل داده اند. مثلا برخی سر تاریخ تولد اوباما هم با هم بحث می کنند یا این که فلان مبلغ از درآمد دولت در سال 1343 دقیقا چه قدر بوده است آن ها را به چالش می کشاند!

به هر حال فرقی ندارد. مهم واکنش افرادی است که معمولا حتی بعد از این که می دانند اشتباه کرده اند هرگز تسلیم نمی شوند. انگار از دایره لغات مغز این افراد واژه شکست یا اشتباه حذف شده است. برخورد چنین افرادی که قاطعانه از فرضیات اشتباه خود دفاع می کنند و سعی دارند آن ها را به نظریه تبدیل کنند نظیر سربازان جان بر کفی است که هرگز از سلاح خود جدا نمی شوند! در واقع در فلسفه سفسطه کاری واکنش مغلطه کاران مثل این است که به سلاح کشنده خود بچسبند، ریسک کنند و در نهایت با خالی نکردن میدان به پیروزی برسند!

این واکنش پیرو تئوری استدلال است. تئوری جالبی که در آن انسان عادت به سوال و جواب ندارد تا حقیقت هستی را کشف کند و به این روش می خواهد نسبت به دیگران اقتدار بیشتری داشته باشد. یکی از طرفداران فلسفه سفسطه کاری درباره این رویکرد می گوید: دلیل آوردنی که مطابق با حقیقت باشد به ما در تصمیم گیری و عمل گرایی کمک می کند!

جالب است که هنوز این دیدگاه بعد از گذشت قرن ها از کنار آتش نشینی به سبک انسان های نخستین وجود دارد!

کاربرد این رویکرد در فن بیان ما

از این پس به یاد داشته باشید که اطراف شما آدم هایی هم وجود دارند که محیط دایره ای را پیوسته برای پیروزی، پیروزی و فقط پیروزی سیر می کنند! این فن را برای عکس العمل متقابل در برابر سفسطه کاران یاد بگیرید اما اگر گرفتار انسان هایی شده اید که قصد دارند با به غلط انداختن شما حرفشان را اثبات کنند بهترین واکنش شما این جمله است: اگر دلایل من اشتباه است پس اصلا بحث کردن هم اشتباه است!

مغز قادر به درک احتمالات نیست!

مثال خوب این رویکرد در افراد سفسطه کار می تواند آن فردی باشد که همواره از ترس هجوم دزد و اشرار تفنگ پر از گلوله خود را زیر بالش خود پنهان می کند! در این حالت حتی اگر او را در امن ترین نقطه جهان که هیچ احدی بدان رفت و آمد نمی کند و آخرین قل رخ داده در آن مربوط به 40 سال قبل است ببرید باز هم طرز فکرش عوض نخواهد شد!

اما علم چه نظری درباره این افراد دارد؟ در علم روان شناسی پیوسته با فلسفه به این واکنش غفلت از احتمال گفته می شود. چنین واکنشی در مواقع حمله یک مهاجم نظیر خرس در جنگل واقعا به شکارچیان کمک می کند تا طعمه حیوانات نشوند.

کاربرد این رویکرد در فن بیان ما

از آن جایی که که یک سفسطه کار به احتمالات باور ندارد و فقط با قطع و یقین صحبت می کند شما هم همین رویکرد را در برخورد با او داشته باشید. قطعیت در فن بیان ما پاسخ خوبی به قطعیت افرادی است که حاضر نیستند احتمالات را بپذیرند.

حقیقت طرز فکر را عوض نخواهد کرد

احتمالا همه چیز در دنیا ایده آل ما به این شکل خواهد بود: شما و دوستانتان در طرف مقابل یک قضیه مهم قرار دارید. وقتی که به بن بست می خورید و با حقایق واقعی آشنا می شوید مسیر خود را حتی تا 180 درجه عوض می کنید بلکه بتوانید راه درست را طی نمایید.

اما همه چیز در دنیا واقعی ما مثل دنیا ایده آل پیش نمی رود. اکثر مردم نظیر سیاستمداران با شما صحبت می کنند تا شما را به سمت جبهه خود بکشند؛ نه این که حقیقت را به شما بفهمانند و چشم و گوشتان را باز کنند. حتی اگر طرز فکر طرفی اشتباه باشد باز هم به دلیل مسائل جناحی و آبرو احزاب باز هم اصرار برای حفط طرز تفکر وجود دارد! و این حقیقت سفسطه کاری امروز ما است که باید در فن بیان همه از آن بر حذر باشیم!

چه طور خود را از گزند از سفسطه حفظ کنیم؟

1. کشف تفاوت بین منطق و لفاظی: وقتی که پای منطق وجود داشته باشد قانع کردن دیگران با لفاظی جایی ندارد. اساس لفاظی کلماتی است که اصلا پایه و اساس درستی ندارند. دقیقا مثل وقتی که می گوییم حرف باد هوا است!
2. اثبات های فاسد: افرادی که قصد دارند با به کار بستن فلسفه سفسطه کاری حرف خود را به کرسی بنشانند معمولا هیچ سند و مدرک مستندی ندارند که بتوان روی آن ها حساب کرد.
3. توجه به فاصله بین اثبات و نتیجه گیری: وقتی که فاصله بین اثبات و نتیجه گیری زیاد شود کم کم ذهن درگیر فاکتورهای فرعی و کم اهمیتی می شود که او را از حقیقت دور می کنند. فردی که در حال فسفطه کردن بدون وقفه و با انرژی پایان ناپذیر روی اثبات حرف خود پافشاری می کند اما چون برای اثبات حرفش ابزار مناسبی در اختیار ندارد فاصله بین اثبات با نتیجه گیری بیش از حد انتظار است.